Ο ευάλωτος άνθρωπος
Προχωρώ αμέσως και κατευθείαν στο ουσιώδες.
Πιστεύουμε ότι είμαστε παντοδύναμοι, ενώ είμαστε ανήξεροι, ως προς το ουσιώδες, και κυρίως εξαιρετικά ευάλωτοι.
Είναι άραγε ίδιον του ανθρώπου να έχει αυτή τη θέληση για παντοδυναμία ; Δεν ξέρω. Ωστόσο, δεν είναι αυτό το χαρακτηριστικό όλων των εποχών της ύπαρξής του στη γη. Υπάρχουν υπέροχα έργα της ανθρώπινης δημιουργίας που δεν έχουν εμπνευστεί από αυτή τη θέληση.
Η ιδέα της κατοχής και της κυριαρχίας της φύσης εμφανίζεται, πράγματι, αρκετά γρήγορα. Η ιδέα : να γίνουμε κύριοι και κάτοχοι της φύσης, αποτελεί ίσως την προγραμματική φαντασίωση της εποχής που ονομάστηκε νεωτερική (μοντέρνα). Καθώς η εποχή αυτή είναι ταυτόχρονα εξαιρετικά κριτική, γρήγορα εμφανίστηκαν κριτικές αυτής της αυταπάτης.
Η ιδιαιτερότητα της νεωτερικής εποχής είναι η εξής : η ιδέα δεν εξαγγέλλεται – ή επικρίνεται – μόνο, αλλά τίθεται κυρίως σε εφαρμογή. Στην κοινή γλώσσα, η ιδέα ονομάζεται απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και κυριαρχία των πάντων με τη συνεχή πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας. Στο βάθος όλων, η λατρεία της τεχνο-επιστήμης, νέας «θρησκείας», η οποία θα μπορούσε να λύσει όλα τα ανθρώπινα προβλήματα, να μας σώσει απ’ όλα τα δεινά, και να μας οδηγήσει με την απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη στον επί γης παράδεισο.
Εδώ βρισκόμαστε πάντα, και περισσότερο από ποτέ σήμερα.
Σήμερα ;! Περιορισμένοι στους ιδιωτικούς μας χώρους εξαιτίας μιας επίφοβης επιδημίας, στερημένοι απ’ τις πιο πολύτιμες ελευθερίες μας, ορθώς εξάλλου, η σκέψη που ξεπηδά σχεδόν αυθόρμητα από μέσα μας, δεν μπορεί να είναι άλλη από την ακόλουθη. Πόσο ευάλωτος είναι ο άνθρωπος και οι άνθρωποι ! Πόσο εύθραυστη είναι η ανθρωπότητα ολόκληρη !
Η εμφάνιση ενός ιού, η επιδημία που προκάλεσε και το γεγονός του περιορισμού, μας καλούν ν’ αντικρύσουμε κατάματα την ανθρώπινη κατάστασή μας. Είμαστε και θα είμαστε πάντα ευάλωτοι, εμείς οι θνητοί*. Η ευθραυστότητα χαρακτηρίζει πάντα τα των ανθρώπων πράγματα. Ολόκληρη η ανθρωπότητα έχει σήμερα τη δυνατότητα να καταλάβει επιτέλους αυτές τις αλήθειες. Και προφανώς, την πιθανότητα και την ανάγκη να μεταβάλει τη σημερινή της οργάνωση. Οι ευάλωτοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα ν’ αλλάξουν την καθημερινή τους ζωή.
νίκος ηλιόπουλος
Παρίσι, 21 Μαρτίου 2020
* Μία μόνο σημείωση. Ένας σοφός στοχαστής είπε ότι ξέρει μόνο μία γλώσσα στην οποία οι λέξεις άνθρωπος και θνητός είναι συνώνυμες.
Η ανθρωπινότητα του ανθρώπου
ή
Αναζητώντας τη χαμένη ανθρωπινότητα του ανθρώπου
Δεν είναι αλήθεια ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο και τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος δημιούργησε τον Θεό. Ο άνθρωπος έπλασε κατά τη δική του εικόνα φαντασίωσης και κατά εξομοίωση προς αυτήν τον Θεό. Θέλησε να είναι ένας παντοδύναμος, πανταχού παρών, παντογνώστης και ... πανάγαθος θεός. Κι έτσι ο άνθρωπος έχασε την ανθρωπινότητά του.
Πλησιάζει ίσως η στιγμή που ο άνθρωπος θα καταλάβει ότι η παντοδυναμία του, αποκλειστικά τεχνο-επιστημονική, καταστρέφει τη φύση· η πανταχού παρουσία του είναι μόνο εικονική· η παντογνωσία του είναι αδύνατη και η καλοσύνη του πλασματική. Κανένα ζώο σε αυτόν τον πλανήτη δεν έκανε περισσότερο κακό στον άνθρωπο από τον άνθρωπο. Και όμως, αυτός ο άνθρωπος, χωρίς να είναι θεός, δημιούργησε υπέροχα και θαυμάσια έργα. Από την πλούσια παράδοση της δημιουργίας αυτών των έργων θ’ αρχίσει η αναζήτηση της χαμένης ανθρωπινότητας του ανθρώπου.
Ο Θεός πέθανε. Οι προφητείες και οι προφήτες δεν θα μπορούσαν πλέον να δίνουν νόημα στη ζωή – και στον θάνατο – των θνητών. Οι θρησκείες σε -ισμος, ο ιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός, ο ισλαμισμός, κάνουν πολύ περισσότερο κακό παρά καλό. Οι ιδεολογίες σε -ισμος, ο φιλελευθερισμός και ο μαρξισμός, έχουν οδηγήσει σε απάνθρωπες κοινωνίες. Διότι ισχυρίστηκαν και αυτές ότι ξέρουν να κυριεύουν όχι μόνο τη φύση αλλά την ιστορία και την κοινωνία.
Δεν χρειαζόμαστε πια ούτε προφήτες ούτε προφητείες. Χρειαζόμαστε έναν ανθρώπινο άνθρωπο, και ανθρώπους που επέστρεψαν στη γη ! Προσεγγίζουμε τα όρια όπου η ύβρις (υπερβολή και αλαζονεία) θα γίνει νέμεσις (εκδίκηση και τιμωρία).
Χρειαζόμαστε μιαν άλλη ανθρωπινότητα του ανθρώπου. Δεν θέλουμε πλέον έναν άνθρωπο-θεό μέτρο όλων των πραγμάτων*, αλλά έναν άνθρωπο στο μέτρο της ανθρωπινότητάς του. Δεν θέλουμε πλέον έναν άνθρωπο κύριο και κάτοχο της φύσης ούτε έναν άνθρωπο που πιστεύει ότι μπορεί να κυριαρχεί την ιστορία και την κοινωνία. Θέλουμε έναν άνθρωπο φίλο της φύσης, φίλο της φιλίας και εραστή του έρωτα.
Χρειαζόμαστε έναν ταπεινό άνθρωπο μέσα στο ήθος της θνητότητάς του. Με τη δημιουργικότητά του, αυτός ο άνθρωπος θα μπορούσε, ως είδος, ν’ αθανατίζει τα έργα των προγενέστερων, τα δικά του έργα του παρόντος, και τις δημιουργίες προσδοκίας. Μεταξύ αυτών των δημιουργιών, η φιλοσοφία, η πολιτική και η δημοκρατία· η φιλοκαλία, η φιλία και ο έρωτας. Και όσες δεν ξέρουμε σήμερα ή φανταζόμαστε και οραματιζόμαστε.
νίκος ηλιόπουλος
Παρίσι, 4 Απριλίου 2020
* Μία μόνο σημείωση. «Ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων», είπε ο Πρωταγόρας. Σε αυτή τη φράση, ο Πλάτων άλλαξε μία και μόνο λέξη : «Ο θεός είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων». Ανεξάρτητα από την ερμηνεία αυτών των δύο εξαγγελιών, αυτό που έχει για μας σημασία είναι ότι εδώ οι λέξεις άνθρωπος και θεός είναι εναλλάξιμες ! Έχει υπάρξει, σε μια ορισμένη φιλοσοφία, ή στην ανθρώπινη σκέψη γενικά, η συνειδητοποίηση αυτής της «εναλλαξιμότητας» ;
La vulnérabilité de l’homme
Je vais tout de suite et tout droit à l’essentiel.
Nous nous croyons tout-puissants, alors que nous sommes ignorants, quant à l’essentiel, et surtout extrêmement vulnérables.
Est-il propre à l’homme d’avoir cette volonté de toute-puissance ? Je ne sais pas. Ce n’est pas pourtant la caractéristique de toutes les époques de son existence sur terre. Il y a des œuvres extraordinaires de la création humaine qui n’ont pas été inspirées par cette volonté.
L’idée de possession et de domination de la nature apparaît, en fait, assez vite. Cette idée : devenir maîtres et possesseurs de la nature, constitue peut-être le phantasme programmatique de l’époque qui a été appelée moderne. Comme cette époque est à la fois extrêmement critique, des critiques de cette illusion sont rapidement apparues.
La particularité des temps modernes est la suivante : ce n’est pas tant que l’idée a été affirmée – ou critiquée, c’est surtout que cette idée a été mise en œuvre. Dans le langage courant, l’idée s’appelle croissance illimitée des forces productives et maîtrise de tout par le progrès infini de la science et de la technique. Au fond de tout, l’adoration de la techno-science, nouvelle « religion », qui pourrait résoudre tous les problèmes humains, nous sauver de tous les maux, et par la croissance économique illimitée nous conduire au paradis sur terre.
Nous y sommes toujours, et plus que jamais aujourd’hui.
Aujourd’hui ?! Confinés dans nos espaces privés en raison d’une épidémie redoutable, privés de nos libertés les plus précieuses, à juste titre d’ailleurs, la pensée qui émerge presque spontanément du fond de nous-mêmes, ne pourrait être autre que la suivante. Combien est grande la vulnérabilité de l’homme et des hommes ! Combien est fragile l’humanité tout entière !
L’avènement d’un virus, l’épidémie qu’il a provoquée et l’événement du confinement nous invitent à regarder notre condition humaine en face. Nous sommes et nous serons à jamais vulnérables, nous les mortels. Les affaires humaines sont pour toujours caractérisées par la fragilité. L’humanité tout entière a devant elle une possibilité de comprendre enfin ces vérités. Et bien évidemment la possibilité et la nécessité de changer son organisation actuelle. Les vulnérables humains ont la possibilité de changer leur vie quotidienne.
nicos iliopoulos
Paris, 21 mars 2020
L’humanité de l’homme
ou
À la recherche de l’humanité perdue de l’homme
Il n’est pas vrai que Dieu a créé le monde et l’homme. C’est l’homme qui a créé Dieu. L’homme a créé Dieu à son image et à sa ressemblance, fantasmées. Il a voulu être un dieu tout-puissant, omniprésent, omniscient, et … tout-bon. Et l’homme a ainsi perdu son humanité.
Le moment approche peut-être où l’homme comprendra que sa toute-puissance, uniquement technoscientifique, est en train de détruire la nature ; son omniprésence n’est que virtuelle ; son omniscience est impossible et sa bonté n’est que fictive. Aucun vivant sur cette terre n’a fait à l’homme plus mal que l’homme. Et pourtant, c’est cet homme qui, sans être un dieu, a créé des œuvres magnifiques et sublimes. C’est à partir de la riche tradition de la création de ces œuvres que commencera la recherche de l’humanité perdue de l’homme.
Dieu est mort. Les prophéties et les prophètes ne pourraient plus donner un sens à la vie – et à la mort – de l’homme mortel. Les religions en -isme, le judaïsme, le christianisme, l’islamisme, font beaucoup plus de mal que de bien. Les idéologies en -isme, le libéralisme et le marxisme, ont abouti à des sociétés inhumaines. Car elles aussi ont prétendu savoir maîtriser non seulement la nature mais l’histoire et la société.
Nous n’avons plus besoin de prophètes ni de prophéties. Nous avons besoin d’un homme ré-humanisé et d’hommes revenus sur terre ! Nous approchons des limites où l’hybris (outrance orgueilleuse) deviendra némésis (vengeance et punition).
Nous avons besoin d’une autre humanité de l’homme. Nous ne voulons plus un homme-dieu mesure de toutes choses*, mais un homme à la mesure de son humanité. Nous ne voulons plus un homme maître et possesseur de la nature ni un homme qui se croit dominateur de l’histoire et de la société. Nous voulons un homme ami de la nature, ami de l’amitié et amant de l’éros.
Nous avons besoin d’un homme humble et dans l’éthos de sa mortalité. Cet homme par sa créativité pourrait ἀθανατίζειν (éterniser) en tant qu’espèce ses œuvres du passé, ses œuvres du présent et ses créations à venir. Parmi ces créations, la philosophie, la politique et la démocratie ; la beauté, la philia et l’éros. Et autres encore que nous ne savons pas aujourd’hui ou que nous imaginons et nous envisageons.
nicos iliopoulos
Paris, 4 avril 2020
* Une seule note. « L’homme est la mesure de toutes choses », c’est un mot de Protagoras. À cette phrase, Platon a changé un seul mot : « Le dieu est la mesure de toutes choses ». Indépendamment de l’interprétation de ces deux affirmations, ce qui nous importe ici, c’est de constater que les mots homme et dieu y sont interchangeables ! Y a-t-il eu, dans une certaine philosophie, ou dans la pensée humaine en général, la conscience de cette « interchangeabilité » ?
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire