Ύμνος στη δημοκρατία
Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο VI, κεφάλαιο 2
Θεμελιώδης αρχή της δημοκρατικής πολιτείας είναι η ελευθερία. Πράγματι, όπως συνήθως υποστηρίζεται, μόνο σε αυτή την πολιτεία συμμετέχουν οι πολίτες στην ελευθερία. Διότι αυτή έχει ως στόχο κάθε δημοκρατία. Και ένα από τα χαρακτηριστικά της ελευθερίας είναι η εναλλαγή κυβερνώμενων και κυβερνώντων.
Επιπλέον, επειδή το δημοκρατικό (δημοτικὸν) δίκαιο στηρίζεται στην ισότητα με βάση το αριθμητικό κριτήριο και όχι κατά την αξία, εφόσον τέτοιο είναι το δίκαιο, γίνεται αναγκαίο να είναι κυρίαρχοι οι πολλοί, και ό,τι θεωρείται καλό από την πλειονότητα να είναι ο στόχος και το δίκαιο. Διότι, καθώς λέγεται, πρέπει κάθε πολίτης να έχει ίσο μερίδιο. Έτσι, στις δημοκρατίες, συμβαίνει οι φτωχοί να είναι πιο κυρίαρχοι από τους πλούσιους, διότι πράγματι είναι περισσότεροι, και άρα η γνώμη της πλειοψηφίας είναι κυρίαρχη.
Να λοιπόν ένα διακριτικό γνώρισμα της ελευθερίας το οποίο όλοι οι δημοκρατικοί (δημοτικοὶ) θέτουν ως προϋπόθεση του πολιτεύματος. Ένα άλλο γνώρισμα είναι ότι καθένας ζει όπως θέλει. Διότι, όπως λέγουν, αυτό είναι έργο της ελευθερίας, αφού στη δουλεία δεν ζει ο καθένας όπως θέλει. Αυτός είναι λοιπόν ο δεύτερος όρος της δημοκρατίας. Από εδώ προέρχεται η ιδέα να μην είναι κανένας κυβερνώμενος από κανέναν, ειδεμή, να είναι εναλλάξ. Και αυτό συμβάλλει στην ελευθερία που εναρμονίζεται με την ισότητα.
Εφόσον έχουν τεθεί αυτά τα θεμέλια και αφού αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή, δημοκρατικά (δημοτικὰ) θεωρούνται τα παρακάτω: 1) όλοι συμμετέχουν στην επιλογή για όλα τα αξιώματα· 2) υπάρχει μεν κυβέρνηση όλων για τον καθένα, αλλά και καθένας εναλλάξ κυβερνά για όλους· 3) γίνεται κλήρωση για την ανάδειξη στα αξιώματα, είτε για όλα είτε για αυτά που δεν απαιτούν εμπειρία και δεξιότητα· 4) δεν απαιτείται κανένα τίμημα για την ανάδειξη σε αξίωμα, ή είναι μηδαμινό· 5) δεν επιτρέπεται ποτέ ανάδειξη σε αξίωμα για δεύτερη φορά, ή σε ελάχιστες περιπτώσεις ή για λίγα αξιώματα, εκτός από τα αξιώματα στον πόλεμο· 6) ολιγόχρονη διάρκεια θητείας σε αξίωμα, είτε για όλα τα αξιώματα είτε για όσα είναι δυνατόν· 7) όλοι δικάζουν, επιλεγμένοι μεταξύ όλων, και για τα πάντα, ή στις πιο πολλές από τις σημαντικές περιπτώσεις, όπως ο έλεγχος ευθυνών, το πολίτευμα και οι ιδιωτικές συναλλαγές· 8) κυριαρχία της συνέλευσης των πολιτών στα πάντα ή στα πιο σημαντικά· καμιά εξουσία δεν είναι κυρίαρχη ως προς καμιά, παρά μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις. Από τις αρχές (εξουσίες), η πιο δημοκρατική είναι η βουλή, εκεί όπου δεν υπάρχει δυνατότητα σημαντικού μισθού για όλους. Πράγματι, εκεί όπου ο μισθός είναι σημαντικός, αφαιρείται η ισχύς από αυτή την εξουσία, διότι ο δήμος, έχοντας τη δυνατότητα σημαντικού μισθού, αναλαμβάνει να κρίνει ο ίδιος για τα πάντα, όπως αναφέρεται στην ανάλυση που προηγήθηκε [σε άλλο κεφάλαιο]. 9) Ο μισθός είναι απαραίτητος για όλους αυτούς που συμμετέχουν στη συνέλευση των πολιτών, στα δικαστήρια, και έχουν αξιώματα, ή μόνο για τους κατόχους αξιωμάτων, τα μέλη της βουλής και τους μετέχοντες στις τακτικές συνελεύσεις, ή στα αξιώματα η άσκηση των οποίων απαιτεί κοινό γεύμα.
(Δεδομένου ότι η ολιγαρχία ορίζεται με βάση την ευγενή καταγωγή, τον πλούτο και την εκπαίδευση, υπάρχει επιπλέον η άποψη ότι τα δημοκρατικά (δημοτικὰ) χαρακτηριστικά είναι το αντίθετό τους, δηλαδή η ταπεινή καταγωγή, η φτώχεια, η χειρωνακτική εργασία.)
10) Απ’ όλα τα αξιώματα, κανένα δεν ασκείται διά βίου, και αν κάποιο έχει επιζήσει παρά την μεταβολή του πολιτεύματος, τότε του αφαιρείται η ισχύς και η κλήρωση αντικαθιστά την εκλογή.
Αυτά είναι τα κοινά χαρακτηριστικά των δημοκρατιών. Προκύπτει επομένως ότι χάρη στο δίκαιο που θεωρείται δημοκρατικό : ισότητα όλων με βάση το αριθμητικό κριτήριο, υπάρχουν η κατεξοχήν δημοκρατία και ο δήμος ως σύνολο των πολιτών. Διότι ισότητα δεν σημαίνει να κυβερνούν ως μόνοι κυρίαρχοι είτε οι φτωχοί είτε οι πλούσιοι, αλλά όλοι ως ίσοι πολίτες. Έτσι, είναι δυνατόν να θεωρείται ότι συνυπάρχουν στην πολιτεία ισότητα και ελευθερία.
Για τη μετάφραση στη νεοελληνική
νίκος ηλιόπουλος
12-14 Μαρτίου 2019
Λιγοστές παρατηρήσεις για τη μετάφραση και για μερικές έννοιες
Στην πρώτη φράση του κεφαλαίου : «Θεμελιώδης αρχή της δημοκρατικής πολιτείας είναι η ελευθερία», η έκφραση «θεμελιώδης αρχή» αποδίδει τη λέξη ὑπόθεσις. Κυριολεκτικά : η θέσις-ὑπό, η θέση-βάση !
Για την απόλαυση της αριστοτελικής γραφής· η πρώτη φράση αυτού του κεφαλαίου είναι : Ὑπόθεσις μὲν οὖν τῆς δημοκρατικῆς πολιτείας ἐλευθερία. Πολιτεία σημαίνει πολίτευμα, μορφή κοινωνίας.
Παρατηρούμε ότι σε τέσσερεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται από τον Αριστοτέλη το επίθετο δημοτικός, το οποίο σημαίνει : αυτός που αφορά τον δήμο, τον λαό, που έχει σχέση με τη δημοκρατία και τους δημοκρατικούς. Το αποδίδω με το ισοδύναμο επίθετο δημοκρατικός. Η ισοδυναμία φαίνεται σαφέστατα όταν, στην τελευταία παράγραφο, ονομάζεται δημοκρατικὸν δίκαιον, αυτό το οποίο στη δεύτερη ονομάστηκε δημοτικόν.
Τι σημαίνει για τον Αριστοτέλη ισότητα με βάση το αριθμητικό κριτήριο και όχι κατά την αξία, εξηγείται αμέσως από τον ίδιο : «κάθε πολίτης έχει ίσο μερίδιο», και άρα μετρά μόνο η γνώμη του, που είναι πάντα μία, και όχι η «αξία» του, δηλαδή η καταγωγή, το χρήμα, η «μόρφωση», τα πτυχία, το επάγγελμα, και λοιπά, και λοιπά.
Σχόλιο για τη φράση : «Ένα άλλο γνώρισμα [της ελευθερίας] είναι ότι καθένας ζει όπως θέλει.» Είναι γνωστό αυτό ήδη από τον Θουκυδίδη (Περικλέους Επιτάφιος, ΙΙ, 37) και τον Πλάτωνα (Πολιτεία, βιβλίο 8, 557b), μάλιστα με τις ίδιες διατυπώσεις. Αντικρούεται το επιχείρημα των θιασωτών της «ελευθερίας των Νεωτερικών» οι οποίοι υποστηρίζουν ότι, σε αντιδιαστολή προς την «ελευθερία των Αρχαίων», μόνο η δική τους ελευθερία χαρακτηρίζεται από την ατομική λεγόμενη ελευθερία. Θεσμοί και λόγοι των «Αρχαίων» κάνουν προφανέστατο το αντίθετο, και διαψεύδουν τους «Μοντέρνους» οι οποίοι ισχυρίζονται μεροληπτικά ότι στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε πλήρης υποταγή του ατόμου στην εξουσία του συνόλου.
Στη φράση : «Γίνεται κλήρωση για την ανάδειξη στα αξιώματα, είτε για όλα είτε για αυτά που δεν απαιτούν εμπειρία και δεξιότητα», η λέξη δεξιότητα αποδίδει τη λέξη τέχνη : ικανότητα, δεξιότητα, να κάνει κάποιος κάτι.
Βουλή είναι το συμβούλιο των πεντακοσίων.
Η προηγούμενη ανάλυση την οποία αναφέρει ο Αριστοτέλης βρίσκεται στο βιβλίο ΙV, κεφάλαιο 15, 1299b 38. Με βάση την ανάλυση αυτή, όταν ο δήμος «έχοντας τη δυνατότητα σημαντικού μισθού, αναλαμβάνει να κρίνει ο ίδιος για τα πάντα», δεν υπάρχει κίνητρο πρωτίστως οικονομικό, αλλά άνεση χρόνου ! Σχολάζοντες είναι η λέξη του Αριστοτέλη.
Διαλύεται ακόμα μία σύγχυση και μερική, που αφορά ακριβώς το ζήτημα του μισθού που θίγει σε αυτά τα κεφάλαια ο Αριστοτέλης, αλλά και γενική, που αφορά τη σχέση του αρχαιοελληνικού κόσμου με την εργασία και τη δουλεία. Πρώτον, επειδή δεν ήταν καταξιωμένη η εργασία, υπήρχαν οι δούλοι, και όχι για ν’ απαλλάσσονται οι ελεύθεροι και να τρέχουν στις συνελεύσεις. Δεύτερον, υπήρχαν σημαντικά τμήματα ελεύθερων πολιτών που ασκούσαν εργασίες. Η πολιτική όμως ήταν καταξιωμένη ως πράξη ελεύθερων και ίσων πολιτών με στόχο την ελευθερία. Αν κάτι διαφοροποιεί ριζικά τους «Αρχαίους» και τους «Μοντέρνους», αυτό είναι η ανάδειξη από τους τελευταίους της μισθωτής εργασίας ως υπέρτατης αξίας. Πυρήνας του καπιταλισμού τον οποίον υιοθέτησε πλήρως ο «επιστημονικός σοσιαλισμός» του Μαρξ. Ακολουθούν οι συνέπειες για την πολιτική που έγινε διαχείριση πραγμάτων.
Στο χωρίο «Επιπλέον, δεδομένου ότι η ολιγαρχία ορίζεται με βάση τη γέννηση, τον πλούτο και την εκπαίδευση, υπάρχει η άποψη ότι τα δημοκρατικά (δημοτικὰ) χαρακτηριστικά είναι το αντίθετό τους, δηλαδή η ταπεινή καταγωγή, η φτώχεια, η χειρωνακτική εργασία.», με χειρωνακτική εργασία αποδίδω τον όρο βαναυσία· εξού οι συνήθειες ή ο χαρακτήρας όσων ασκούν βάναυσα (χειρωνακτικά) επαγγέλματα, και οι οποίοι ονομάζονται βάναυσοι.
Στο βιβλίο μου Νέοι δρόμοι για τη δημοκρατική πολιτική σκέψη, κάνω ανάλυση του σχετικού χωρίου λέξη προς λέξη, για ν’ αποδείξω ότι αυτό που λένε πως ο Αριστοτέλης δεν ήθελε να είναι πολίτες οι βάναυσοι, δεν είναι ακριβές. Ο Σταγιρίτης είναι και παραμένει ο κατεξοχήν στοχαστής της δημοκρατίας και ένας από τους θεμελιωτές της πολιτικής σκέψης της δημοκρατικής. Και μόνο το γεγονός ότι παρουσιάζει αντικειμενικά, δημοκρατικά, τι είναι η δημοκρατία, αποδεικνύει περίτρανα ότι, αν δεν ήταν δημοκρατικός – που ήταν, είχε τουλάχιστον δημοκρατικό πνεύμα. Άρα, ήταν πιο δημοκρατικός και από τους δημοκρατικούς !
Τελευταία, μελετώ προσεκτικά τη σημασία που απέδωσαν στο πολιτικό έργο του, κυρίως τα Πολιτικά, οι κατεξοχήν δημοκρατικοί στοχαστές του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα Χάννα Άρεντ και Κορνήλιος Καστοριάδης, καθώς και τις ερμηνείες που έδωσαν στο έργο αυτό. Οι έρευνές μου δείχνουν ότι οι απαντήσεις στα ζητήματα αυτά δεν είναι τόσο … ενθαρρυντικές. Θα επανέλθω γρήγορα ελπίζω στο θέμα αυτό.
Τέλος, σχόλιο εκτός κειμένου και για την επικαιρότητα. Μόνη μου έγνοια ν’ αναδειχτεί η αξία και η ουσία και το πνεύμα της δημοκρατίας, που δείχνουν ότι είναι απολύτως πραγματοποιήσιμη σήμερα. Και αποτελεί τη μοναδική πολιτική λύση. Δεν υπάρχει άλλη. Θέλω να μου πει με σοβαρότητα κάποιος, από όλους αυτούς που κραδαίνουν τον κίνδυνο του «λαϊκισμού», και δεν βλέπουν ότι όλα προέρχονται από την απερίγραπτη χρεοκοπία της απάτης περί δήθεν «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας», θέλω να μου πει γιατί δεν είναι δυνατόν σήμερα να θεσμιστεί η απαγόρευση δεύτερης θητείας για κάθε βουλευτή. Έστω, αυτό το λίγο. Και μέσα στο πλαίσιο του δήθεν δημοκρατικού συστήματός τους. Γιατί ;
νίκος ηλιόπουλος
Παρίσι, 21 Μαρτίου 2019
